We leven in een snel evoluerende maatschappij. Waarden, gebruiken, voorwerpen en infrastructuur die voor onze voorouders “incontournable” waren, verliezen in versneld tempo hun functie en hun betekenis.
Zo ook het religieus erfgoed in onze gemeente. Door ontkerkelijking van de gemeenschap, het teruglopend aantal priesters en het hertekend parochielandschap komt ons religieus erfgoed meer en meer onder druk te staan.
Onze gemeente beschikt over een goed onderhouden kerkelijk patrimonium. Dat is de beste buffer tegen de bedreigingen dit op ons afkomen. Bovendien heeft de equipe van priesters, diakens en parochieploegen de intentie om de eredienst te blijven verzorgen in elke deelgemeente. Dat is de beste garantie tegen verval.
We kunnen echter ook niet ontkennen dat op middellange termijn de problemen zich wel zullen stellen. De gemeente kan haar visie duidelijk maken door een overdacht kerkenbeleidsplan op te stellen, zoals bepaald in de conceptnota van minister Bourgois “Een toekomst voor de Vlaamse parochiekerk” (21-06-2011).
De Heemkundige Kring van Erpe-Mere, steeds bekommerd om het erfgoed van onze gemeenschap, wenst daarom de aandacht van de betrokkenen te vestigen op een aantal kwaliteiten van ons kerkelijk erfgoed.
De centrumfunctie van onze kerken
Al onze kerken hebben een duidelijke centrumfunctie. Ze markeren de ontstaanskernen van onze dorpen. De torens zijn een richtpunt in het landschap. De kerken van Ottergem en Vlekkem hebben nog een kerkhof rond de kerk: de laatste getuigenissen van een algemeen gebruik om de parochianen te begraven in gewijde grond nabij de parochiekerken. Op andere plaatsen, zoals te Aaigem, Bambrugge, Burst, Erpe, Erondegem en Mere getuigen enkele oude grafplaten nog van vroegere begraafplaatsen.
De aanwezigheid van (voormalige) pastorieën versterkt nog het centrumkarakter van deze plaatsen.
Aan of in de nabijheid van de kerken zijn de monumenten voor onze slachtoffers van beide wereldoorlogen opgericht. Het memoriaal voor deze overledenen werd bij voorkeur op gewijde grond geplaatst.
De erfgoedwaarde van onze kerken
De meeste kerken in onze gemeente zijn gebouwd of verbouwd in de loop van de 19de eeuw.
Uitzonderingen hierop zijn:
Aaigem: toren uit de 13de eeuw; schip 2de helft 18de eeuw
Erondegem: koor (14de eeuw) en toren (16de eeuw)
Mere: dwarsbeuk en deel van het schip (begin 18de eeuw)
Ottergem: romaans koor
Die 19de-eeuwse architectuur, hoewel veel voorkomend en dus minder uitzonderlijk uit kunsthistorisch oogpunt, heeft nochtans historische troeven. Alle onze kerken zijn gebouwd met steun van lokale en hogere overheden, maar vooral met milde giften van de parochianen. Onderzoek naar de bouwgeschiedenis van onze kerken leerde dat schenkingen van welstellende inwoners deze grote bouwprojecten hebben mogelijk gemaakt, zelfs in armoedige tijden. Dat verdient ons blijvend respect.
De kerken van Burst en Ottergem vertonen bovendien een grote homogeniteit in stijl. Het zijn twee mooie voorbeelden van neogotische ensembles, zowel wat architectuur, binnenafwerking als meubilair betreft. Het verdient onze waardering dat deze geloofsgemeenschappen, ondanks de beeldenstorm na het Tweede Vaticaans Concilie, alles respectvol hebben bewaard.
Beschermde kerken
De kerken van Aaigem en Erondegem genieten bovendien van een bescherming als historisch monument.
Het Koninklijk besluit van 21-02-1978 beschermde tegelijkertijd de kerk van Aaigem als historisch gebouw en de dorpskern errond als dorpsgezicht.
Het koor en de toren van de Sint-Pietersbandenkerk te Erondegem werden reeds op 18-11-1943, in volle oorlogstijd, beschermd door een besluit van de Secretaris-Generaal.
Het roerend religieus erfgoed
Onze kerken zijn schrijnen vol religieus erfgoed. Nog meer dan de architectuur getuigen de objecten die er bewaard worden van het rijke Roomse leven van onze voorouders. Beelden, glasramen, cultusobjecten, vaandels en vlaggen documenteren op unieke wijze hoe de cultus in de voorbije eeuwen groeide en evolueerde en vooral hoe onze voorouders erbij betrokken waren. Inscripties van schenkingen zijn regelmatig terug te vinden op kelken, glasramen, …
De erfgoedcel Denderland werkt momenteel, samen met een groep vrijwilligers, aan de inventarisatie ervan. Dat zal op termijn leiden tot handige werkinstrumenten wanneer objecten moeten naar waarde geschat worden. In dat verband werd het roerend erfgoed van de kerken van Erpe, Erondegem en Ottergem reeds geïnventariseerd. De inventaris van Aaigem is in opmaak en die van Mere werd reeds eerder opgemaakt. Het is de bedoeling dat die inventarissen gepubliceerd worden op de website www.erfgoedinzicht.be
Doch ook hier moeten we alert zijn. In de pastorijen van Mere, Burst, Erondegem en Erpe worden nog religieuze objecten bewaard. Vooral waar de pastorie niet meer bewoond wordt, is er gevaar voor verwaarlozing of diefstal.
Bij gebrek aan goede en voldoende bewaarplaatsen in kerken en pastorijen worden soms betekenisvolle objecten weggegooid en weggegeven.
Bijzondere aandacht verdienen enkele beelden die van uit kunsthistorisch oogpunt bijzonder waardevol zijn: het Mariabeeld van Mere/Sedes Sapientiae (ca. 1230), een Maria met Kind in Erondegem (16de eeuw), een Sint-Anna-ten-Drieën in Erpe (16de eeuw) en twee recent gerestaureerde beelden van een Calvariegroep in Aaigem.
De kerk van Erpe bewaart een 16de eeuws Antwerps triptiek met de Passie van Christus. In het koor van de Sint-Martinuskerk van Burst is in 7 taferelen het leven van Sint-Martinus afgebeeld: muurschilderingen van Theodoor Canneel (19de eeuw).
Ook liturgisch vaatwerk, soms van gekende edelsmeden, en waardevol textiel verdienen onze bijzondere zorg.
En waarom zou het recente werk van Herman De Somer in en aan de kerken van Vlekkem en Erondegem minder relevant zijn?
De orgels
In het geheel van kerkelijke interieurelementen vormen onze orgels een aparte groep. Ze zijn door hun omvang en opbouw de facto onroerend en dus gebonden aan het gebouw. Door het Koninklijk Besluit van 19-08-1980 werden de orgels van Aaigem (orgelbouwer Van Peteghem), Bambrugge (orgelbouwer Matthijs), Burst (orgelbouwer Vereecken), Ottergem (orgelbouwer Van Peteghem) en Vlekkem (orgelbouwer Van den Kerkhoven) beschermd als monument. De niet-beschermde orgels van Erondegem en Erpe zijn na hun recente restauraties waardevolle instrumenten geworden, zowel voor de eredienst als voor concerten. Ook het jongste orgel, in de Sint-Bavokerk van Mere, (orgelbouwer Potvlieghe) is een heel apart instrument.
De kerkarchieven
Onze parochies hebben in de loop der eeuwen vele meters archief opgebouwd. Ze vormen de bron bij uitstek voor de geschiedenis van de lokale gemeenschap. Dat archief is deels publiek (het deel van de kerkfabriek) en deels privaat archief (het deel van de parochie). De oudste archieven van onze parochies werden reeds door het Rijksarchief opgehaald (tot circa 1800), de jongere archieven berusten veelal nog in de parochie. De kerkfabrieken hebben de taak om die archieven goed te bewaren. Nu een aantal pastorieën verkocht zijn of zullen worden, moet voor deze archieven een goed onderkomen gezocht worden.
Het funerair erfgoed
Behalve de grafplaten die aan de kerken of in de nabijheid ervan zijn opgesteld, zijn er in de gemeente nog een aantal grafzerken of grafmonumenten die uit historisch, kunsthistorisch of landschappelijk oogpunt te bewaren zijn. De inventaris daarvan moet nog gemaakt worden. Toch zal ook de zorg voor deze monumenten bij voorkeur meegenomen worden in het erfgoedbeleid van de gemeente.
Uit het bovenstaande blijkt dat het religieus erfgoed van de gemeente Erpe-Mere rijk en zeer verscheiden is. De zorg ervoor kan door velen gedragen worden. Niet enkel de gemeentelijke en kerkelijke verantwoordelijken, maar evenzeer de parochianen en erfgoedliefhebbers kunnen hiervoor samen een plan op punt zetten dat ons er kan toe brengen om op termijn onze kerken en hun inboedel te redden voor onze nakomelingen. De Heemkundige Kring is alvast bereid zijn taak hierin ten volle op te nemen.
Erpe-Mere, september 2017
Terug